Text appaered in catalog of the exhibition Social Sound - curated by Lennard Dost

MOZART
(ignoring him)
Sire, only opera can do this. In a
play, if more than one person speaks
at the same time, it's just noise.
No one can understand a word. But
with music, with music you can have
twenty individuals all talking at
once, and it's not noise - it's a
perfect harmony. Isn't that marvelous?

Deze tekst is afkomstig uit een dialoog uit ‘Amadeus’ (1984) van Milos Forman. De tekst wordt uitgesproken door Mozart op het moment dat hij Keizer Jozef op het Weense hof probeert te overtuigen om ‘Le Nozze di Figaro’ te produceren. Opera als een systeem waarin ieder individu zijn stem kan uitdrukken zonder dat dit leidt tot muzikale anarchie. Als onderdeel van The Little Sisters of Gay Mutton, een religieuze orde met seculiere doelen, ben ik op het moment samen met Kirsty Roberts bezig met het onderzoeken van de opera als activistische taal. Hoewel er een zekere utopische kwaliteit in de uitspraak van Mozart leek te zitten riep het toch een licht ongemak bij me op.
De kans is groot dat het ongemak te maken heeft met een boek dat ik onlangs las: The Fountainhead van Ayn Rand. In dit boek maken we kennis met Howard Roark, een geniale architect die geheel volgens zijn eigen visie gebouwen ontwerpt en nooit enig compromis sluit. Zijn tegenpool is Peter Keating, hij is in tegenstelling tot Roark erg succesvol in de architectuurwereld, maar weet dat hij de genialiteit mist die Roark bezit. The Fountainhead is geschreven door Ayn Rand. Een Amerikaanse schrijver en filosoof, en fel gekant tegen elke vorm van altruïsme. Om tot de perfecte maatschappij te komen moest de mens alleen afgaan op zijn individuele zelfzuchtige verlangens. Het systeem dat hier het beste voor geschikt is? Kapitalisme.

Er zijn parallellen te vinden tussen ‘Amadeus’ en dit boek . Amadeus wordt verteld door Antonio Salieri, destijds een hofcomponist van Keizer Jozef II. De film is gestructureerd door middel van een bekentenis die Salieri aflegt aan een priester, waarin hij beweert Mozart vermoord te hebben. Salieri en Keating zijn beide maar middelmatig, maar zeer gevierd in hun tijd. Zij, in tegenstelling tot Roark en Mozart, zullen nooit de geschiedenisboeken halen en dat weten ze zelf maar al te goed. Beiden worden getormenteerd door een alles verslindende jaloezie op hun geniale tegenpolen. Beiden gaan over lijken en hebben er alles voorover om deze geniale individuen te vernietigen. Zichtbaar geprovoceerd door een priester die hem vertelt dat in Gods ogen alle mensen gelijk zijn legt Salieri zijn bekentenis af, met als achterliggend motief deze leugen van God te ontmaskeren. In de laatste scene van ‘Amadeus’ benoemt Salieri zichzelf tot beschermheilige van de middelmatigen. Aan het eind van zijn verhaal waarin hij uit de doeken heeft gedaan hoe hij Mozart heeft vernietigd, zegt hij spottend tegen de Priester“I will speak for you Father, I speak for all the mediocrities in the world. I am their champion; I am their patron saint.” Later declameert de inmiddels vergeten componist“Mediocrities everywhere, I absolve you”, terwijl hij in zijn rolstoel weggereden wordt het gekkenhuis in.
Hoewel de verhalen veel van elkaar verschillen maken ze beide gebruik van een model waarin de jaloerse middelmatige tegenpool dient om de genialiteit van de hoofdpersonages te bevestigen. Maar waar Roark zegeviert over Keating, daar faalt Mozart, hij heeft niet eens door dat hij door middel van een ingenieus plan geruïneerd wordt door Salieri. Meer nog dan Amadeus is The Fountainhead een eenduidig geschreven boek dat al zijn pijlen richt op het altruïsme en socialisme. Het socialisme kan volgens Rand alleen bestaan door genialiteit de kop in te drukken en middelmatigheid te laten zegevieren. Het kapitalisme daarentegen biedt een systeem waar genialiteit juist tot uitdrukking kan komen, gevierd kan worden en zijn ruimte kan veroveren. Een systeem dat het beste in staat is om zijn elites consequent te vernieuwen omdat deze gebaseerd zijn op kunde in plaats van komaf.

Juist dit is interessant wanneer we kijken naar de scene waarin Mozart zijn opera verdedigt. ‘Le Nozze di Figaro’ is gebaseerd op het controversiële blijspel geschreven door Pierre Beaumarchais in 1781. Het stuk werd verboden in de periode net voor het uitbreken van de franse revolutie omdat het als te bedreigend werd ervaren door de gevestigde orde. Figaro is de bediende van de graaf en gaat trouwen met Susanna, de kleedster van de gravin. Op hun trouwdag spelen zich vele intriges af. De graaf heeft een oogje op Susanna, en wil het oude recht van de heerser op "de eerste nacht met de bruid" uitoefenen. Dit is natuurlijk dramatisch voor de verliefde Figaro. Men stoorde zich destijds aan de kritiek op het gevestigde klassenstelsel en de aristocratie.

Hoe overtuigt Mozart in ‘Amadeus’ het Weense hof deze aanval op de aristocratie toch te financieren? Een hoogtepunt in zijn betoog wordt gevormd door de bovenstaande tekst. Een twintigtal individuen dat allemaal tegelijkertijd praat, zonder chaos! Maar in Harmonie! Mozart veronderstelt dat binnen de opera al deze individuele stemmen tot uitdrukking komen zonder dat dit leidt tot anarchie maar juist, door opera, leidt tot een perfecte harmonie. Een verleidelijk en utopisch idee. Een revolutionair idee ook. Maar ook een idee dat diametraal tegenover de heersende ideologie van de aristocratie lijkt te staan. Bepaald niet de manier om Keizer Jozef II over te halen. Het is verrassend hoe perfect het past in het utopische kapitalisme van Rand en haar visie op een toekomstige maatschappij waarin iedereen puur en alleen gedreven wordt door zijn egoïstische verlangens. Wat opvallend is, is dat in de uitspraak van Mozart het woord ‘opera’ zonder enig probleem ingewisseld kan worden door het woord ‘kapitalisme’. Mozart’s laatste, en wat mij betreft effectievere, zet om de keizer over te halen is door het begin van ‘Le Nozze de Figaro’ uit te beelden:

MOZART
Look! There's a servant, down on his
knees. Do you know why? Not from any
oppression. No, he's simply measuring
a space. Do you know what for? His
bed. His wedding bed to see if it
will fit.

Het is wanneer Mozart de scene uitbeeld dat de verleiding niet meer is te weerstaan, het is simpelweg te vermakelijk. En dit is precies waar de potentie ligt van opera, juist opera is in staat om onder een vernis van entertainment een radicalere politiek mee te smokkelen, daar waar dit normaal gesproken onmogelijk is. Maar dit haalt de uitspraak van Mozart ook onderuit; Een opera is alleen goed wanneer deze werkelijk beslag legt op onze passies en sentimenten en daarvoor is conflict noodzakelijk. De vraag is hoe er conflict kan ontstaan wanneer iedereen zijn eigen partij blijft zingen? Het lijkt erop dat conflict in deze situatie uitgesloten is. De vorm van consistent individualisme die in deze uitspraak gepresenteerd wordt maakt in essentie het politieke ineffectief. Als we het politieke definiëren als het moment dat twee ideologisch tegenovergestelde projecten met elkaar botsen blijkt dit vrijwel onmogelijk te zijn in deze situatie. Maar als we kijken naar ‘Le Nozze di Figaro’ is er geen moment dat er twintig individuen harmonieus hun eigen tekst zingen. Na drie uur conflict, dan pas komt de harmonie. En dit is het minst vermakelijke deel. Juist opera is de vorm voor passies en sentimenten. Wij behouden het conflict liever dan dat we de opera tot een harmonieus einde brengen. Nog een reden om te treuren wanneer het laatste lied wordt gezongen en de geschiedenis tot een einde komt.